" شب چله " یادگاری شیرین از قرن ها پیش ، شب ستایش از داده‌های خداوند است. و باز در میان ازدیاد دود و آهن و سیاست،یادگاری از گذشتگان در راه است و چه بهتر كه درمیان ، شیرینی یادگار نیاكان مان را دریابیم.
سرما تقریبا در همه كهن زادبوممان فراگیرشده و شادی خرید هندوانه،دانه های یاقوتی انار، آجیل شب چله و حافظ و نیایش در راه است.
"فریدون جنیدی" شاهنامه‌پژوه ایرانی در این خصوص می گوید : ایرانیان در شب چله كه بلندترین شب سال بوده است با شادی تاطلوع مهر به نیایش می‌پرداختند.
وی گفت: اهمیت باطنی این شب برای نیاكان ما بدلیل بزرگداشت دانش نجوم و اختر ماران بوده‌است.
وی افزود : در آن زمان با استفاده از دانش نجوم و ریاضی گاه‌شماری بر اساس عدد چهل بدست آورده بودند كه این روز را بعنوان بلندترین شب سال دانسته و از فردای آن روز خورشید و فروغ سپیده دم هر دو هر روز یك دقیقه زودتر طلوع می‌كند.
وی اضافه كرد:امروزه، ظاهری از شب چله از پدربزرگان و مادربزرگان بهشتی روان این مرزو بوم برجای مانده كه شادی ، قصه و هفت میوه ماندگار (بیرون از یخچال می‌مانند) و هفت چینه (آجیل) است.
اما، در گیلان نیز تقریبا همه خانواده‌ها در تدارك برپا كردن این شب باشكوه ایرانی هستند.
طولانی‌ترین شب سال در گیلان فرصتی است برای آموختن‌های بسیار و بازآموزی شیوه‌ها و راهكارها و انتقال تجربیات گذشتگان به نسل جدید برای زندگی بهتر و پشت سر گذاشتن دشواری‌ها و رسیدن به سپیده دمان نوبختی.
در این شب پیران و جوانان به دور هم‌حلقه می‌زنند و از تجربیات گذشتگان پند می‌گیرند و دور هم نشینی خانواده‌های گیلانی در شب چله نشان از انجام صله رحمی دارد كه از دیرباز به آن اعتقاد دارند.
در این شب قصه‌گویی پیران از افسانه‌های ایرانی و اتفاقات گذشته برای كوچكترهای خانواده جلوه‌ای دیگر دارد.
دراین شب از میهمانان با انواع میوه‌های پاییزی چون انار، پرتقال ، گلابی ، خوج " گلابی محلی "، به ،نارنگی ، لیمو، ازگیل و از همه مهمتر هندوانه به عنوان نشانه اصلی شب چله پذیرایی می‌شود.
تفال به اشعار حافظ شیرازی و گشتن سرنوشت خانواده در دل اشعاراین پیر عارف ایرانی از دیگر جلوه‌های شب چله است .
سبزی پلو با ماهی به ویژه ماهی شور دراین شب یكی‌از غذاهای سنتی و مهمی است كه خانواده‌ها برای پذیرایی از میهمانان تهیه می‌كنند و در كنار سایر غذاها با آن از میهمانان پذیرایی می‌كنند.
شب چله گیلانی برای زوج‌های جوان هم شبی به یادماندنی است و در این شب خانواده داماد برای عروس خود هدایا به همراه انواع میوه‌های شب چله می فرستند و دو خانواده به همراه میهمانانی دیگر به خوشی و شادمانی این شب بلند پاییزی را به سپیده دم خوشبختی پیوند
علاوه بر این در گیلان هندوانه را حتماً فراهم می كنند و معتقدند كه هر كس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی كند و در زمستان سرما را حس نخواهد كرد. «آوكونوس» یكی دیگر از میوه هایی است كه در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می شود. در فصل پاییز، ازگیل خام را در خمره می ریزند، خمره را پر از آب می كنند و كمی نمك هم به آن می افزایند در خم را می بندند و در گوشه ای خارج از هوای گرم اتاق می گذارند. ازگیل سفت و خام، پس از مدتی پخته و آبدار و خوشمزه می شود. آوكونوس ازگیل در اغلب خانه های گیلان تا بهار آینده یافت می شود و هر وقت هوس كنند ازگیل تر و تازه و پخته و رسیده و خوشمزه را از خم بیرون می آورند و آن را با گلپر و نمك در سینه كش آفتاب می خورند.
گیلانیان در این شب اشعار ذیل را زمزمه می کنند:
امشو، شب چله
خانم جیر پله
چاقو بزنیم هندونه کله
گرفتن فال حافظ
گرفتن فال حافظ از جمله آداب شب چله در میان گیلانیان است. تفعل به دیوان حافظ در شهرهای گیلان جای ویژه ای دارد، خانواده ها گردهم می آیند و با شور و ذوق فال می خوانند. ابتدا دیوان حافظ را به دست یک یک افراد می دهند که آنان با انگشت میانی دست آن را بگشایند و نیت کنند. یکی دو نفر از افراد کهنسال و باسواد فال می گیرند. فال گیر با عقیده و حرمت فراوان به دیوان حافظ پس از آمادگی و نثار فاتحه به روان خواجه شیرازی می گوید:
ای حافظ شیرازی! ترا به شاخه نوات قسم دئنم، می مراد هدی!
خواننده فال گاه بیت ها را تفسیر و تعبیر می کند. هر بار سه فال پیاپی می گیرند و سپس درنگ می کنند تا دوباره برای چند تن دیگر فال بگیرند. زیرا عقیده دارند که اگر سه فال پی درپی بیشتر بگیرند حافظ او را نفرین می کند.
*بردن «شب چله ای» برای نو عروسان
بردن «شب چله ای» برای نو عروسان، قصه گویی و ترانه خوانی از جمله آیین هایی است که در گیلان انجام می شود.
در شب چله گرد هم می آیند و پس از خوردن هندوانه یکی قصه می گوید و دیگران گوش می دهند. بچه ها بازی و پای کوبی می کنند. جوانان برای همسران آینده خود شب چله گری می فرستند که شامل: پرتقال، شیرینی و یک قواره پارچه است.
*فال پوست هندوانه:
پوست هندوانه را می‌برند و چهار قسمت می‌کنند و در یک دست می‌گیرند و نیت می‌کنند و از جلو به پشت می‌اندازند:
اگر ۲ قطعه سبز و دو قطعه سفید بیفتد – خیر است،اگر ۳ قطعه سبز و یک قطعه سفید بیفتد – خوب است،اگر یک قطعه سبز و ۳ قطعه سفید بیفتد – باطل است و سرانجام اگر هر ۴ قطعه سبز باشد خیلی خوب است.
به قول اهالی تالش اگر هندوانه را که سردی است بخورند، سرمای زمستان برآنان اثر نمی‌گذارد.
در ماسوله مراسمی به نام «شم شمی» را به جا می‌آورند که یک نوع تفال است.
هر کسی نیتی دارد دم درب خانه یا سرگذر می‌ایستد و به حرف‌های رهگذران گوش می‌دهد. چنانچه حرف‌های خوب شنیده باشد آن را به تعبیر برآورده شدن نیت خود قلمداد می‌کنند و بالعکس.
شب چله را جزو شبهای عزیز دانسته و معتقدند در این شب درختان سرشان را پایین می‌آورند و در این لحظه اگر شخصی از خواب بیدار شود هر نیتی بکند خواسته‌اش برآورده می‌شود.چنانکه در برخی از نقاط گیلان بر این باورند که همه آبهای جهان در لحظه ای نامعین در این شب می بندند،حالت انجماد پیدا می کنند و هر کس آن لحظه را دریابد هر مرادی داشته باشد و از خدا بخواهد حاصل می شود همچنین این باور را درباره شبهای مقدسی همچون شب عاشورا، شبهای قدر و شب نوروز نیز نقل می کنند که حاکی از ریشه های آیین و اعتقادی شب چله است.
همانطور که گفته شد آب کونوس، یکی از خوردنی های شب چله است. خربزه، نقل و ببیشته برنج که ترکیبی از برنج بو داده، هسته خربزه و هسته هندوانه، دانه و مرجو و همینطور خوج که گلابی محلی است.
در گیلان گالش ها معتقدند که در شب چله، ۴۰ نوع خوراکی باید خورد،در دیلمان کدوپخته و نخودبرشته و حلوا و شیرینی درست می کنند ودر جوشر لاهیجان، تره چیده و از آن خورشت درست می کنند.