ایرانیان باستان با اشراف بر علم نجوم، نیك می‌دانستند كه شب یلدا در نیم كره شمالی با انقلاب زمستانی مصادف است و از همین روی از آن شب به بعد طول روز بیشتر و طول شب كوتاه‌تر می‌شود...
به گزارش
لقمه، در بسیاری از آیین‌ها و رسوم كهن ایرانی رمز و رازها، پندها و كلیدهایی نهفته است كه درصورت شناخت و درك آنها، می‌توانیم تجربیات تاریخی مثبت نیاكانمان را برای ایرانیان آینده به یادگار بگذاریم.
و شایسته و بایسته است، خانواده‌های ایرانی در هنگام برگزاری این آیین‌ها، پیرامون تاریخچه و فلسفه وجودی آن نیز با هم به گفتگو بنشینند.
شب یلدا یا شب چله؛ یكی از یادگارهای بر جای مانده نیاكانی است كه ایرانیان با خاطره‌ها و هیجانهای آن، كودكی را سپری كرده و به استقبال پیری می‌روند.
شب شبها
شب یلدا یا شب چله، واپسین شب آذرماه، شب پیش از نخستین روز زمستان و درازترین شب سال است.
ایرانیان باستان با علاقه‌ای كه به علم ستاره شناسی داشتند نیك می‌دانستند كه این شب در نیم كره شمالی با انقلاب زمستانی مصادف است و به همین دلیل از آن شب به بعد روزها طولانی تر و شبها كوتاه‌تر می‌شود.
نیاكان باستانی ما با این باور كه فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر و تابش نور ایزدی فزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی بر پا می‌كردند.
آنها شادی و نشاط را از موهبت‌های ایزدی و غم و اندوه و تیره دلی را از بارزه‌های اهریمنی می‌پنداشتند.
مراسم نوروز، جشن مهرگان، جشن سده، چهارشنبه سوری و شب یلدا و سنت‌های دیگر در واقع بیانگر این حقیقت است كه ایرانیان به یمن پیروزی نیكی بر بدی و روشنایی بر تاریكی جشن بر پا می‌كردند.
شب یلدا نیز یكی از نمادهای پیروزی نور بر تاریكی است. در دوران كهن، شب نماد تاریكی و تباهی و وحشت بوده و اغلب سعی می‌كردند كه شب هنگام با افروختن آتش و افزودن نور، خانه روشن باشد تا پلیدی و تباهی در آن راه نیابد. (شاید اصطلاح خانه ات روشن نیز از آن زمان برای ما به یادگار مانده است )
شب یلدا شب شبها است. یعنی تسلط تاریكی بر زمین از تسلط نور خورشید و روشنایی می‌كاهد. و چون فردای این شب روشنایی بر ظلمت غالب و روز طولانی می‌شود، ایرانیان تولد دوباره خورشید را كه مظهر روشنایی است جشن می‌گیرند.
پیشینه یلدا ابوریحان بیرونی از یلدا به عنوان جشن نود روز یاد كرده است. جشن‌هایی كه در این شب برگزار می‌شود، یك آیین باستانی است
پاس‌داشت شب چله میراث قوم كاسپیان است. كاسپ‌ها از نخستین اقوام آریایی هستند كه وارد ایران شدند. آنها مردمانی با چشم‌های كبودرنگ و موهای بور بودند كه ابتدا در گیلان امروزی سكنی گزیدند و پس از چندی به نقاط دیگر ایران مهاجرت كردند.
میزد
ایرانیان شب یلدا را جشن می‌گرفتند و شادمانه پایكوبی می‌كردند. آنگاه خوانی الوان می‌گستردند و «میزد» نثار می‌كردند.
«میزد» نذری یا ولیمه‌ای بود غیر نوشیدنی، مانند گوشت و نان و شیرینی و حلوا، و در آیینهای ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، خوانی می‌گستردند.
انتظار پیروزی نور بر دامنه‌های البرز پیر ایرانیان گاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنه كوه‌های البرز به انتظار باز زاییده‌شدن خورشید می‌نشستند. برخی در نیایشگاه‌ها به نیایش مشغول می‌شدند تا پیروزی مهر و شكست اهریمن را از خداوند طلب كنند و شباهنگام دعایی به نام «نی ید» را می‌خوانند كه دعای شكرانه نعمت بوده‌است.
روز پس از شب یلدا (یكم دی ماه) را خورروز (روز خورشید) و دی گان؛ می‌خواندند و به استراحت می‌پرداختند و تعطیل عمومی بود (خرمدینان، این روز را خرم روز یا خره روز می‌نامیدند).
چیستی واژه یلدا واژه «یلدا» واژه ایست برگرفته از زبان سریانی (كه از لهجه‌های متداول زبان «آرامی» است) به معنای تولد.
زبان «آرامی» یكی از زبان‌های رایج در منطقه خاورمیانه و زبان اصلی نگارش كتب عهد جدید مسیحیان بوده است.
(برخی بر این عقیده‌اند كه این واژه در زمان ساسانیان كه خطوط الفبا از راست به چپ نوشته می‌شده، وارد زبان پارسی شده است).
یلدای باستانی و رسوم گوناگون ایرانیانی در گذشته‌های دور و در آیین كهن پارسی، بنابر یك سنت دیرینه، شاهان ایرانی در روز اول دی‌ماه تاج و تخت شاهی را بر زمین می‌گذاشتند و با جامه‌ای سپید به صحرا می‌رفتند و بر فرشی سپید می‌نشستند. دربان‌ها و نگهبانان كاخ شاهی و همه برده‌ها و خدمت‌كاران در سطح شهر آزاد شده و به‌سان دیگران زندگی می‌كردند.
متل گویی، شعرخوانی و داستان خوانی از آیینهای شب چله هستند است، خانواده‌ها در این شب گردهم می‌آمدند و پیرتر‌ها برای خانواده، داستانهای كهن را بازگویی می‌كردند.
یلدای امروز آیین شب یلدا یا شب چله با خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون همراه است كه همه جنبه نمادی دارند و نشانه بركت، تندرستی، فراوانی و شادكامی هستند.
این میوه‌ها كه بیشتر كثیر الدانه هستند نوعی جادوی سرایتی محسوب می‌شوند كه انسان‌ها با توسل به بركت خیزی و پر دانه بودن آنها، خودشان را نیز مانند آنها بركت خیز می‌كنند و نیروی باروی را در خویش افزایش می‌دهند و همچنین انار و هندوانه با رنگ سرخشان نمایندگانی از خورشیدند در تاریكی شب.
فال یلدا در این شب فال گرفتن از كتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شكستن گردو از روی پوكی و یا پری آن به عنوان سرگرمی آینده گویی می‌كنند.
شب چله در شهرهای مختلف ایران زمین • در آذربایجان و شهرهای شمالی ایران: رسم بر این است كه در این شب خوانچه‌ای تزیین شده را به خانه تازه‌عروس یا تازه داماد بفرستند.
مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه‌ها را تزئین می‌كنند و شال‌های قرمزی را اطرافش می‌گذارند درحالی كه مردم شمال یك ماهی بزرگ را تزئین می‌كنند و به خانه عروس می‌برند.
• در شیراز: سفره ردم شیراز مثل سفره نوروز رنگین است. مركبات و هندوانه برای سرد مزاج‌ها و خرما و رنگینك برای گرم مزاج‌ها موجود است. حافظ‌خوانی جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی‌هاست.
البته خواندن حافظ در این شب نه تنها در شیراز مرسوم است، بلكه رسم كلی چله‌نشینان شده است.
• در همدان: همدانی‌ها فالی می‌گیرند با نام فال سوزن. همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یك پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی كه نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند. همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی كه مناسب با آب و هوای آن منطقه‌است در این شب خورده می‌شود. د
• در تویسركان و ملایر، گردو و كشمش و مِیز نیز خورده می‌شود كه از معمولترین خوراكی‌های موجود در ابن استان هاست.
در خراسان: در شهرهای خراسان خواندن شاهنامه فردوسی در این شب مرسوم است.
• در اردبیل رسم است كه مردم، چله بزرگ را قسم می‌دهند كه زیاد سخت نگیرد و معمولاً گندم برشته (قورقا) و هندوانه و سبزه و مغز گردو و نخودچی و كشمش می‌خورند.
• در گیلان هندوانه را حتما فراهم می‌كنند و معتقدند كه هر كس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی‌كند و در زمستان سرما را حس نخواهد كرد. «آوكونوس» یكی دیگر از میوه‌هایی است كه در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می‌شود.
در فصل پاییز، ازگیل خام را در خمره می‌ریزند، خمره را پر از آب می‌كنند و كمی نمك هم به آن می‌افزایند و در خم را می‌بندند و در گوشه‌ای خارج از هوای گرم اطاق می‌گذارند.
ازگیل سفت و خام، پس از مدتی پخته و آبدار و خوشمزه می‌شود. آوكونوس ازگیل در اغلب خانه‌های گیلان تا بهار آینده یافت می‌شود و هر وقت هوس كنند ازگیل تر و تازه و پخته و رسیده و خوشمزه را از خم بیرون می‌آورند و آن را با گلپر و نمك در سینه كش آفتاب می‌خورند.
یلدا و مسیحیان ایرانی • مسیحیان ایرانی نیز مانند دیگر هموطنان خود در شب یلدا آجیل مشكل گشا می‌خورند و تا پاسی از شب بیدار می‌مانند و شب نشینی و شادكامی می‌كنند و در برخی مانند آشوریان فال از دیوان حافظ نیز رواج دارد.