نگاهی به غذا و تغذیه از منظر اسلامی

چکیده

به گزارش لقمه، غذا و تغذیه در آموزه های دینی همچون سایر موضوعات ، مورد توجه قرار گرفته است . مبداء پیدایش غذا از جانب خداوند است که جهت تندرستی ، تداوم حیات و توانمندی در انجام تـکـالیـف بـه انـسـان عـطا شده است . قریب به 250 آیه قرآنی و دهها روایت از معصومین عـلیـهـم السـلام بـر اهـمـیـت غـذا و تـغـذیـه دلالت مـی کـنـنـد. سـؤ ال ایـن اسـت که اسلام ، خوردن چه نوع غذاهایی را توصیه کرده است ؟ چه مقدار باید غذا خـورد؟ اسـلام چند وعده برای خوردن را توصیه می کند؟ و بالاخره آداب خوردن غذا چیست ؟ ایـنـهـا پـرسـشـهـایـی کـلید واژه ها: غذا، تغذیه ، رژیم غذایی ، گروههای غذایی ، وعده غذایی ، آداب خوردن .

 

اهمیت غذا

نیاز انسان به غذا، مهم ترین و حیاتی ترین نیاز روزمره اوست که از تولد تا مرگ وی را همراهی می کند، و حتی انبیا و اولیاء الهی نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

رشـد، طـول عـمـر، تـنـدرسـتی ، آرامش اعصاب و روان ، خلق و خوی و رفتار، توانمندی و قدرت ، تکثیر نسل و تولید مثل و... همه به نوعی وامدار تغذیه سالمند. از این رو قریب به دویست و پنجاه آیه قرآنی و دهها روایت معصومین (علیهم السلام ) در مورد غذا و تغذیه وارد شده است . همچنین نام گذاری پنجمین سوره قرآن به مائده (سفره غذایی )، از صفات خـداوند، رزاق و معطم بودن ، سوگند خداوند به غذا (والتین والزیتون )، درخواست مائده آسـمـانـی تـوسـط حـضـرت عیسی و درخواست غذا توسط حضرت موسی (ع ) هر کدام مهر تاییدی بر اهمیت غذا و تغذیه می باشند.

هـمـچـنین خداوند براهل مکه به دو چیز منت می نهد: ((غذا)) و ((امنیت )) ((الذی اطعمهم من جوع و آمنهم من خوفِ)) همان کس که آنها را از گرسنگی نجات داد و از ترس و نا امنی ایمن ساخت .

امـام رضـا(ع ) فـرمـود: ((فـانَّ صلاح البدن وَ قوِامَه یَکونُ بِالطَّعامِ والشَّرابِ و فَسادَهُ یَکونُ بهما.))سلامتی و پایداری بدن و همچنین بیماری آن به غذا و نوشیدنی است .

تاءثیر غذا و تغذیه بر اخلاق و رفتار

خـداوند بین تغذیه کافران و مومنان تفاوت قائل شده است . در مورد کافران می فرماید: ((والّذیـن کـفـروا یـتمتعون و یاکلُون کَما تاکُل می خورند. توضیح آنکه حیوانات علف می خورند بی آنکه بدانند از کجا آمده ، حلال است یا حرام ؟ غصبی است یا مباح ؟ کافران نیز غـذا مـی خـورنـد بـی آن کـه بـه رجـس و پـلیـدی و حلال و حرام بودن آن توجه داشته باشند. لذا فرجام مشابه ای دارند.

ولی مؤ منان که به تاثیر اخلاقی و معنوی غذا توجه دارند، مقید به رعایت غذای پاکیزه و حـلال مـی بـاشـند. مردی خدمت پیامبر(ص ) گفت : دوست دارم دعایم مستجاب شود، حضرت فرمود: ((غذای خود را پاکیزه کن و از هر گونه غذای حرام بپرهیز.))

لذا بـه مـؤ مـنـان دسـتـور داده شـده فـقـط از غـذاهـای پـاکـیـزه و حـلال اسـتـفـاده کـنـنـد. ((یا ایها الذین آمنوا کلوا من طیبات ما رزقناکم ؛ ای مومنان ! از روزی پـاکـیـزه کـه بـه شـمـا دادیم بخورید.)) و در برخی آیات ارتباط تنگاتنگی بین غذای پـاکـیزه و عمل صالح دیده می شود. ((کلوا من الطیّبات و اعملوا صالحا؛ از غذاهای پاکیزه بـخـوریـد و عـمـل صـالح انـجـام دهـیـد.)) زیـرا هـمـچـنـان کـه سـخـن پـاکـیـزه ، عـمـل صـالح را بـه آسـمـان عـروج مـی دهد، غذای پاکیزه نیز انسان را در جهت کسب کمالات مـعـنـوی و حـفـظ ارزش هـای اخـلاقـی یاری می بخشد و به مانند باران پاکیزه موجب رویش سبزه ها و گل های معطر در وجود آدمی می گردد.

اصـحـاب کـهـف که دغدغه حفظ ایمان و معنویت خود را داشتند، وقتی از خواب طولانی بیدار شدند، به دنبال غذایی بودند که پاک و پاکیزه باشد و سبب خاموش شدن نور الهی در وجـود آنـان نـگـردد. بر خلاف غذاهای خبیث و حرام که موجب تاریکی قلب ، سنگدلی ، و از بـیـن رفـتـن نـور ایمان می شود. در آیه ای از قرآن آمده است : شیطان می خواهد به وسیله شـراب (غذای پلید) و قمار در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند، و شما را از یاد خدا و در آیـه ای دیـگـر خـوردن مـال حـرام را آتـش خـوردن مـعـرفـی کـرده اسـت : ((کـسـانـی کـه امـوال یـتـیـمان را به ستم می خورند (در حقیقت ) تنها آتش می خورند.)) و این بیانگر نقش غـذای حـرام و خـبیث است که به روح و روان و ایمان فرد خسارت می زند. امام حسین (ع ) با اشـاره بـه یـکـی از عـلل رفتار پست و ناهنجار کوفیان در کربلا می فرماید: ((قد مُلئت بطونکم من الحرام ؛ شکم های شما از حرام پر شده است .))

امـام رضـا(ع ) فـرمـود: ((بـدان کـه نـیـرو و تـوان و روح و روان ، تابع مزاج بدنها می باشد.))

تـوضیح روایت آن که مراد از نفوس ، روح انسان است که چون مرغی اسیر قفس تن اوست . بـه هـر انـدازه کـه مـزاج و جـسـم او سـالم بـاشـد، روح او نـیـز سـالم و کـامـل تـر خواهد بود. روح سالم در بدن سالم است . رمز سلامتی روح و جسم در یک قیاس منطقی ، چنین قابل تبیین است : سلامتی روح ، تابع سلامتی تن است ، و سلامتی تن تابع غذا و تغذیه سالم ، پس سلامتی روح ، تابع غذا و تغذیه سالم می باشد.

 

 

 

 

 

 

بـا تـوجـه بـه پـاره ای از روایـات آثار برخی غذاها بر اخلاق و رفتار آدمی به قرار زیر است :

1. اعتدال در خوردن گوشت موجب خوش اخلاقی ، اعتماد به نفس و شجاعت می شود و افراط در آن قساوت قلب می آورد.

2. شیر، موجب صبوری ، مهربانی ، آرامش و... می شود.

3. عسل ، موجب رشد حافظه ، صافی دل و شفا است .

4. انـگـور، غـم و انـدوه و افـسـردگـی را بـه شـادابـی تبدیل می کند.

5 . خرما، موجب صبر و حلم وبردباری می شود.

6 . زیتون ، حافظه را تقویت می کند.

7. سیب ، موجب تقویت اعصاب و رنگ رخسار می گردد.

می شود.

9. هلیم ، نشاط عبادت را افزون می کند.

بـی تـردیـد تـغذیه سالم و منطبق با استانداردهای اسلامی نقشی بسزا در سلامت جسم و روح انسان دارد و او را در طی مسیر تکاملی اش یاری می دهد.

چه غذایی بخوریم ؟

عـده ای به رژیم گوشتخواری عقیده دارند، هر چند این رژیم بطور مطلق وجود ندارد ولی طرفدارانی دارد.

عده ای بر گیاه خواری پای می فشرند و معتقدند انسان گیاه خوار آفریده شده است .

گـروهـی نـیـز بـه رژیـم مـیـوه خـواری تـاءکـیـد مـی ورزنـد، بـا ایـن اسـتدلال که ساختار دستگاه گوارش ‍ آدمی به هیچ یک از دستگاه گوارش گوشتخواران ، گـیـاه خواران و دانه خواران شباهت ندارد، انسانها نه خام خوارند و نه نشخوار کننده و نه دارای چینه دان ، پس به ناچار میوه خوارند!

ولی در آمـوزه هـای دیـنی هیچ یک از این نظریات به تنهایی پذیرفته نیست . اسلام بر اسـاس ‍ نـیـاز انـسـان و بـا تـوجـه بـه مـحـیـط، سـن ، شـغـل و... بـرای سـبـد غـذایـی او برنامه داده و با تعیین ملاک ها استفاده از همه گروههای غـذایـی را بـا اولویـت دادن به برخی گروههای غذایی توصیه کرده است . چه آن دسته غـذاهـایـی کـه پـس از آفـریـنـش ، طبیعی و دست نخورده وارد بدن می شوند. مانند میوه ها، سـبـزی هـا و چـه فـراورده هـای غـذایـی کـه بـا دست بشر تغییراتی پیدا کرده اند. مانند غذاهای گوشتی ، لبنیات ، پخت غذاها.

مـلاک در اسـتـفـاده از مـواد غـذایـی مـطـابـق آمـوزه هـای دیـنـی ، غـذای طـیـب ، حـلال و حـسـن در مـقـابـل غـذای رجـس و خـبـیـث ، حـرام و سـوء دسـتـگـاه گـوارش هـمـاهـنـگـی کـامـل دارد، اطـلاق مـی شـود. لقـمـه پـاکـیـزه که وارد دهان می شود، تحت اراده خداوند، با اعـمـال هـضـم و جـذب تـرشـحـات دهـان و مـعـده بـه مـواد لازم و مـورد نـیـاز بـدن تـبـدیـل مـی گردد. طیّب یعنی سازگار، موافق ، نیکو، شایسته و لذت بخش که در قرآن کریم به جز غذای حلال در مورد همسر خوب ، زمین پاک ، سخن شایسته ،فرزند صالح ، زندگی پاکیزه و شجره طیبه به کار رفته است .

غـذای حـلال غـذای پـاک تـشـریـعـی اسـت کـه خـداونـد آنـچـه را بـه مـصـلحـت انـسـان دیـده حـلال کـرده کـه بـا دسـتـگـاه هـاضـمـه هـمـاهـنـگ و مـتـعـادل اسـت . وقـتـی انـسـان غـذای حـلال را بـا نـام خـدا آغاز و با شکر الهی به پایان می برد، یقینا آن غذا موجب سلامتی ، شادابی و شفابخشی او خواهد شد.

غالباً واژه حلال و طیب چون ایمان و عمل صالح با هم ذکر شده اند.

غـذای حـسـن ، برتر از غذای طیّب و حلال است . خداوند از برخی غذاها مانند: انگور، شیر، عسل و... به وصف حسن یاد کرده و غذای شهیدان را غذای حسن دانسته است .

در مـقـابـل غـذاهـای طـیـب ، حلال و حسن ، غذاهای رجس و خبیث ، حرام و سوء قرار گرفته که بـرای انـسـان ضرر و مفسده دارد. نه تنها سلامتی او را به خطر انداخته در خلق و خوی و ایمان او اثر منفی می گذارد.

در قرآن به خوردن غذای طیب و حلال سفارش شده و از غذاهای حرام و خبیث منع شده است :

یسئلونک ماذا اُحِلَّ لَهُم قل اُحِلَّ لکم الطیّبات .

از تـو (ای پـیـامـبـر) مـی پـرسـنـد چـه چـیـز بـرای آنـان حلال است ؟ بگو: غذاهای پاکیزه برای شما حلال است .

فـَکـلوا مـِمـّا رزقـکـم الله حـلالا طـیـّبـا و اشـکروا نعمت الله ان کنتم ایّاه پس ، از آنچه خدا روزیتان کرده است ، حلال و پاکیزه بخورید و شکر نعمت خدا را بجا آورید اگر او را می پرستید.

ولی غـذای پـلیـد بـرای کـافـران و ابـزار دسـت شـیـطـان مـعـرفـی شـده اسـت . ((کـذلک یـَجـعـَل اللهُ الرّجـسَ عـلی الّذیـن لا یـومنون .)) اینگونه خداوند پلیدی را بر افرادی که ایمان نمی آورند قرار می دهد.

بـنـابـرایـن طـبـق آمـوزه هـای دیـنـی انـسـان مـی تـوانـد بـا رعـایـت غـذاهـای حلال و حرام از هر نوع غذایی که پاکیزه و حلال است ، اعم از غذای گوشتی ، پروتئینی و غیر آن بهره ببرد و از غذاهای حرام ، خبیث و مضر برای بدن ، پرهیز کند.

چـون سـلول های اعضا و جوارح ، مانند مغز، قلب ، کلیه ، شش ، دست و پا، چشم ، گوش ، مـو، نـاخـن ، پـوسـت و... هـر کـدام نـیازمند غذای خاص خود است که تامین اینها از یک گروه غذایی مشکل است .

آنـان کـه خـود را از بـرخـی غـذاهـا مـحـروم مـی کـنـنـد، هـمـیـشـه بـیـمـارنـد، چـون به نیاز سـلول هـای بـدن پـاسـخ نـمـی دهند. پیامبر(ص ) فرمود: ((اثنان علیلان ، صحیح محتم و عـلیـل مـخلط؛ دو کس همیشه بیمارند، انسان تندرستی که رژیم می گیرد و از برخی غذاها پرهیز دارد و انسان بیماری که همه چیز می خورد.))

قـرآن انـسـانـهـایـی را کـه بـرخـی غـذاهـا را بر خود حرام می کنند، سرزنش می کند و می فـرمـایـد: ((قـل مـن حـرم زیـنه الله التی اخرج لعباده والطیبات من الرزق . (اعراف : 32) بگو: چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده ، و روزی های پاکیزه را حرام کرده است ؟!))

در آیـه دیـگـر مـی فـرمـایـد: ((یـا ایـهـا الذیـن آمـنـوا لا تـحـرمـوا طـیـبـات مـا احـل الله لکـم ؛ (مـائده : 87) ای مـومـنـان ! غـذاهـای پـاکـیـزه را کـه خـداونـد بـرای شـمـا حلال کرده ، حرام نکنید.))

((چـه غـذایـی بـخوریم ؟)) روی دو نکته باید تاءکید کرد؛ نخست استفاده از انواع غذاها و دوم پاکیزه خواری .

گروه های غذایی

در این بخش به اختصار به برخی گروههای غذایی توصیه شده ، اشاره می کنیم .

1. گوشت ها (پروتئین ها)

از مـیـان چـهـارپـایـان ، گـوشـت گـوسـفـنـد، گـاو، شـتر، آهو و برخی دیگر از حیوانات حـلال اسـت و گـوشـت چـهـارپـایـان درنـده خـو، دارای دنـدان تـیـز و چـنـگـال و نـاخـن هـای تـیـز مـانـنـد شـیـر، پـلنـگ ، روبـاه ، کـفـتـار، شـغـال ، گـربـه و... حـرام اسـت . هـمـچـنـیـن گـوشـت چـهـارپـایـان حلال گوشتی که ذبح اسلامی نشده و یا مردار شده اند حرام است .

و از حـیـوانـات دریـایـی ، گـوشـت مـاهـی هـای پـولک دار و مـیـگـو حلال است . گوشت پرندگان نیز حلال است جز پرندگانی که فاقد چینه دان و سنگ دان و خـار عـقـب پـا هـسـتـنـد و یـا مـانـنـد عـقـاب و کـرکـس دارای چنگال اند.

گـوشـت حـیـوانات حلال گوشت سرشار از پروتئین است که نیاز بدن را تامین می کند و کـمـتـر غـذایـی مـی تـوانـد جایگزین آن شود. در آیات و روایات گوناگونی به خوردن گوشت سفارش شده است .

((والانـعـام خـلقـهـا لکـم ... و مـنـها تاءکلون (نحل : 5)؛ (خداوند) چهارپایان را برای شما آفرید... و از گوشت آنها می خورید.))

در روز عـیـد قـربـان که حاجیان پس از عمال سنگین مناسک نیاز به پروتئین دارند خداوند بـه خـوردن گوشت قربانی دستور داده است . ((فکلوا منه واطعموا البائس الفقیر (حج : 29)؛ و از گوشت آنها (قربانی ) بخورید، و بینوای فقیر را اطعام کنید.))

در جـنـگ خـنـدق پـس از خستگی سربازان اسلام در حفر خندق ، دعوت کرد. در روایت آمده که رسول خدا(ص ) فرمود: ((خیر الادام فی الدنیا و الاخره اللحم ؛ بهترین خوراکی در دنیا و آخـرت گـوشـت است .)) چرا که گوشت موجب روئیدن گوشت بر بدن ، توانمندی ، قدرت بـخـشیدن به بینایی و شنوایی و... می شود. ترک گوشت فساد بدن را در پی دارد. از ایـن رو رسـول خـدا(ص ) فرمود: هر کس چهل روز گوشت نخورده باشد، پس باید پولی قرض کند و گوشت تهیه کرده و بخورد.

نـیـز امـام صادق (ع ) فرمود: ((هر کس چهل روز خوردن گوشت را ترک کند، خلق و خوی او بد و زشت می شود.))

لیـکـن بـایـد از افراط در خوردن گوشت و اعتیاد به آن پرهیز کرد. پیامبر(ص ) فرمود: ((هـر کـس چـهـل روز (پـشـت سـرهـم ) گـوشـت بـخـورد سنگدل می شود.))

از روایـات بـرمـی آیـد کـه خـوردن گـوشت هر سه روز یک بار مناسب است . ساباطی می گوید: از امام صادق (ع ) درباره خوردن گوشت پرسیدم ؟ فرمود: هر سه روز (یک بار).

ادریس بن عبدالله می گوید: در محضر امام صادق (ع ) بودم ، از گوشت سخن به میان آمد، فرمود: یک روز گوشت بخور، یک روز لبنیات و یک روز چیز دیگری .

از مـیان گوشت ها، به خوردن گوشت گوسفند و آبزیان و پرندگان سفارش شده است . بهترین گوشت ، گوشت تازه (لحماً طریا) است . و از خوردن گوشت خام و گوشت خشکیده نمک سود نهی شده است .

2. تخم مرغ

حـدود 13 روایـت در مـورد تـخـم مـرغ وارد شده است . زرده تخم مرغ سبک و سفیده آن سنگین اسـت . اگـر تـخـم مرغ به همراه گوشت ، پیاز و روغن زیتون خورده شود، مقوی است ولی خـوردن آن بـه هـمـراه مـاهـی مـضـرّ است ، چنان که اعتیاد به خوردن آن نیز موجب... . امام صادق فرمود: ((تخم مرغ خوراکی سبک است . دل دادگی به گوشت را فرو می نشاند و عارضه های گوشت را هم ندارد.))

3. نان ، غلات ، حبوبات و دانه ها

در قـرآن بـه دانه ها و غلات تحت عنوان ((زرع و حبّ)) اشاره شده است . ((و هوالذی انشا... الزرع مـخـتـلفـا اکـله (انـعام : 141)؛ و اوست خدایی که (برای شما) انواع زراعت را پدید آورد که با هم متفاوتند. ((فانبتنا فیها حبا (عبس : 27)؛ در آن (زمین ) دانه ها رویاندیم .))

دانه های غذایی ، مایه اصلی تغذیه انسان وانواع حیوانات است . دانه هایی که اگر یک سـال بـراثـر خشکسالی قطع شود، قحطی وگرسنگی تمام جهان را فرا خواهد گرفت . تـعـبـیر به ((حبّا)) به صورت نکره یا دلیل بر اهمیت این ماده غذایی است و یا به تنوع دانه ها اشاره دارد.

از میان دانه ها، گندم ، کامل ترین و غنی ترین ماده غذایی است که جای بسیاری از غذاها را مـی گـیـرد. حـضـرت یـوسـف بـرای نـجـات مـردم مـصـر از هـفـت سال قحطی به ذخیره سازی گندم پرداخت .

نـان بـهترین خوراکی ، مایه برکت و استواری تن ، خوشبو کنده دهان است وبهترین نان ، نـان سـبـوس دار اسـت کـه دارای فیبر می باشد. پیامبر(ص ) فرمود: ((خداوندا ! برای ما به نان برکت بده و میان ما و آن جدایی میفکن ، اگر نان نبود، نه روزه گرفته بودیم ، نه نماز خوانده بودیم ونه واجبات خدا را انجام داده بودیم .))

امام رضا فرمود: ((برتری نان جو برگندم ، همانند برتری ما بر دیگران است .))

((برنج غذایی نیکو، سرد و سالم و مهتر غذاها می باشد.))

4. میوه ها و سبزی ها

تـعـلق دارد. در سـوره عـبـس آیـات 25 تـا 32 بـه هـشـت نـوع مواد غذایی گیاهی و نباتی پرداخته است که حاکی از اهمیت و اولویت نبایات و میوه ها در تغذیه انسانهاست .

تـاءکـیـد فـراوان بـرخـی آیـات روی زمـیـن و روئیـدنـی هـا و تـقـدم مـیوه ها بر گوشت ها دلیـل دیـگـری بـر اولویـت ایـن گـروه غـذایـی بـر گوشت ها می باشد. همچنین ذکر مکرر خـصـوص مـیـوه هـا از مـیـان غذاهای بهشتی ، به خاطر اهمیت میوه ها در تغذیه و نقش آنها در طـراوت و شـادابـی و نـشـاط انـسـان و هـضم و جذب آسان است ، که نه تنها از نظر علمی بلکه ، در تجربه عمومی مردم نیز به اثبات رسیده است . میوه هایی چون : انگور، انار، خـربـزه ، خـرمـا، سـیـب ، انجیر و... هر کدام از خواص ‍ زیادی برخوردارند که در روایات اسلامی به آنها اشاره شده است مثلا: انار، موجب نورانیت قلب و دور کننده شیطان است ، معده را پـالایـش مـی دهـد، مـقـوی و نـیـروبـخـش اسـت ، غـذا را هـضـم مـی کـنـد و سـبـب اعتدال طبع می شود.

انـگـور از مـیـوه هـای بهشتی و یک غذای کامل و داروخانه طبیعی است ، انجیر استحکام بخش ‍ اسـتـخـوان هـا، جـلا بـخـش چـشـم و دل و بـرطـرف کـنـنـده ضـعـف و فـزایـنـده عـقـل و آرامـش اسـت ، خـربـزه شـفای دردها، شستشو دهنده مثانه و معده و دارای هزار برکت می بـاشـد. خـرمـا، شفابخش ، قوی کننده پشت ، افزایش حلم و بردباری ، سیر کننده و رفع کننده خستگی و هفتاد و دو خواص ‍ شفابخش در آن است .

سبزی ها نیز علاوه بر زینت سفره از خواص والایی برخوردارند.

پـیـامـبـر(ص ) فـرمـود: ((سفره هایتان را به سبزی زینت بخشید، زیرا خوردن سبزی با گفتن بسم الله ، شیطان را می راند.))

فـرمـود: مـگـر نمی دانی که من از سفره ای که درآن سبزی نباشد، غذا نمی خورم ! سبزی بیاور، غلام رفت و سبزی آورد و بر سفره نهاد، پس امام (ع ) دست به سفره گشود و به خوردن غذا مشغول شد.

5 . شیر و لبنیات

شیر از غذاهای بهشتی است که در سوره نحل آیه 66 ودیگر آیات به آن اشاره شده است . شـیـر یک غذای کامل و دارای خواص فراوانی است . شیر موجب استحکام استخوان ها، روئیدن گـوشت ، برطرف کننده ضعف و شفای هر دردی است که برای نوشیدن آن هیچ شرط سنی و اقلیمی وجود ندارد.

امام علی (ع ) فرمود: نوشیدن شیر، شفای هر دردی ـ جز مرگ ـ است .

از مـیـان شـیرها به شیر گاو توصیه شده است . امام علی (ع ) فرمود: ((شیر گاو درمان است .))

از مـیـان فراوده های شیر، خوردن پنیر به تنهایی مضرّ است و از آن نهی شده است . چنان که زیاد خوردن آن موجب لاغری و بیماری است .

امـام صـادق (ع ) فـرمـود: ((گردو و پنیر، چون با هم جمع شوند درمان اند، اما اگر از هم جدا شوند درد می شوند.))

و امـام کـاظـم (ع ) در مـورد مـاست فرمود: ((هر کس می خواهد ماست بخورد و ماست او را زیان نـرسـانـد، بـا آن هـضـم کـنـنـده ای (مـثـلا نـانـخـواه ) بـخورد.)) چون ماست طبع سرد دارد، افـزودنـی کـه طـبـع گـرم دارد بـه آن اضـافـه کـنـد، مـانـنـد: نـعـنـاع ، گـل مـحـمـدی ، گـلپـر و... نـانـخـواه در روایـت بـه عـنـوان مثال آمده است .

چه زمانی بخوریم ؟

چه زمانی باید غذا خورد؟ و اسلام در خوردن به چند وعده غذا توصیه می کند؟

روایات مربوط به وعده غذایی را می توان به چند دسته تقسیم کرد:

1. بـرخی روایات به دو وعده اشاره دارند. امام صادق فرمود: ((صبحانه و شام بخور و در فـاصـله مـیان آنها چیزی نخور، چرا که موجب تباهی تن است ، مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: و آنان (بهشتیان ) صبحگاهان و شامگاهان ، روزی ویژه خویش را دارند.))

2. بـرخـی بـر یک وعده و آن هم صبحانه تاءکید دارند، امام صادق (ع ) فرمود: ((مؤ من را بـایـسـتـه اسـت ، تـا غـذا نخورده ، از خانه بیرون نرود، چرا که این کار به او استواری بیشتر می بخشد.))

3. بـرخـی دیـگـر بـه خـوردن شـام بـویـژه بـرای افـراد سـالخـورده سـفـارش مـی کند. رسـول خـدا(ص ) می فرماید: ((خوردن شام را وامگذارید... من بر امت خویش از این بیمناکم که از واگذاردن شام ، پیری به سراغشان آید، چرا که شام ، موجب نیرومندی پیر و جوان است .)) و برخی روایات به شام خوردن پیامبران اشاره دارد.

امام علی (ع ) فرمود: ((شام خوردن پیامبران ، پس از تاریکی شب بوده است .))

امام صادق (ع ) فرمود: ((شام پیامبران پس از نماز عشا می باشد.))

4. امـام رضـا(ع ) در روایـتـی هـر 8 سـاعـت یـک بار وعده غذایی را از مجموع این چند دسته روایـات چـنـیـن اسـتـنـبـاط مـی شـود کـه دو وعـده غـذایـی ، یـعـنـی اول روز و آخـر روز بـرای خـوردن غـذا کافی است ، و چنانچه در میان روز گرسنه شد از مـیان وعده های غذایی استفاده کند، آنچه در رساله های عملی درباره استحباب غذا خوردن در اول روز و اول شب و خودداری از غذا در بین روز و بین شب آمده ، در تاءیید دو وعده تغذیه است . بنابراین نظریه غالب می بایست روایت امام رضا(ع ) را توجیه کرد.

در کنار این روایات ، به روایاتی بر می خوریم که بحث گرسنگی و اشتها را ملاک می دانند و سلامتی انسان را در این می دانند که تا گرسنه نشده غذا نخورد.

امـام عـلی (ع ) بـه امـام حـسـن (ع ) فـرمـود: ((بـر سر سفره نمی نشینی ، مگر آن هنگام که گرسنه ای ... اگر این کار را کردی از طبیب بی نیاز می شوی .))

چه مقدار غذا بخوریم ؟

افـراط و تـفـریـط در رسـانـدن غـذا بـه بـدن هر دو ضرر و مفسده دارد. امام رضا(ع ) با تشبیه بدن به زمین می فرماید: بدن انسان ، بسان زمین پاک و آماده برای زراعت است که اگـر در آبـادانی و آبدهی بدان ، مراقبت شود، به گونه ای که آب ، نه فراوان تر از نیاز بدان برسد تا آن را غرقاب و باتلاق کند و نه از اندازه کمتر باشد تا آن را به تـشـنـگـی گـرفـتـار سازد، آبادانی اش استمرار می یابد، اما اگر از آن غفلت شود، به تباهی می گراید و علف هرز در آن می روید؛ بدن چنین حکایتی دارد و تدبیر آن در خوراک و پوشاک چنین است .

پـرخـوری و نـیز خوردن پس از سیری ، بدن را باتلاق تجمع میکرب ها می سازد و موجب تباهی تن ، قساوت قلب ، کودنی ، پیامبر(ص ) فرمود: ((مؤ من در یک شکم چیز می خورد و کافر در هفت شکم چیز می خورد.))

امام علی (ع ) فرمود: ((عادت به پرخوری انواع دردها را به همراه دارد.))

و همچنین فرمود: ((از پرخوری پرهیز کنید، چرا که مایه تباهی تن است .))

بهترین رمز سلامتی آن است که انسان با وجود اشتها به غذا از آن دست بکشد.

امـام عـلی (ع ) بـه امـام حـسـن (ع ) فرمود: ((اگر می خواهی سالم بمانی و از پزشک بی نـیـاز شـوی ، چهار امر را رعایت کن 1. اگر میل به غذا نداری نخور 2. تا زمانی که سیر نـشـده ای و اشـتـهـا بـاقـی اسـت دسـت از غـذا بـکـش 3. غـذا را پـس از جـویـدن کامل در دهان ، فرو بده 4. قبل از خواب قضای حاجت کن .))

رسـول خـدا(ص ) فـرمـود: ((کـل وانـت تـشـتـهـی وامـسـک وانـت تـشـتـهـی ؛ زمـانـی کـه مـیـل بـه غـذا داری ، غـذا بـخـور و در حـالی کـه هـنـوز میل و اشتها به خوردن داری ، دست از خوردن بکش .))

مـفـهوم آیه شریفه ((کلو واشربوا ولا تسرفوا)) که در نگاه نخست بسیار ساده به نظر مـی رسـد، امروز در رتبه مهم ترین دستورات بهداشتی (و تغذیه سالم ) قرار گرفته اسـت ، زیـرا طـبـق تـحـقـیقات دانشمندان ، سرچشمه بسیاری از بیماری ها، غذاهای اضافی (داخـل مـعـده ) اسـت کـه بـه صورت جذب نشده در بدن باقی می ماند. این مواد اضافی هم بـار سـنـگـیـنـی اسـت بـر قلب و عروق و سایر دستگاههای بدن ، و هم بستر آماده ای است برای پذیرش انواع عفونت ها و بیماری ها. لذا برای درمان بسیاری از بیماری ها نخستین گـام ایـن اسـت کـه ایـن مواد اضافی ، و به عبارت دیگر زباله های تن انسان بسوزند و جـسم پاکسازی گردد. عامل به اصطلاح ((پرخوری )) است و راهی برای جلوگیری از آن جز رعایت اعتدال در (خوردن ) غذا نیست .

مـرحـوم طـبـرسـی در تـفـسـیـر مـجـمـع البـیـان مـطـلب جـالبـی نقل کرده است :

هارون الرشید طبیبی مسیحی داشت که مهارت او در طب معروف بود. روزی این طبیب به یکی از دانـشـمـندان اسلامی گفت : من در کتاب شما چیزی از طب نمی یابم در حالی که دانش مفید بر دو گونه است : علم ادیان و علم ابدان . او در پاسخش چنین گفت : خداوند همه دستورات طـبـی را در نصف آیه از کتاب خویش آورده است . ((بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید)) و پیامبر ما نیز طب را در این دستور خویش خلاصه کرده است : ((معده ، خانه بیماری ها است و امـسـاک ، سـرآمـد هـمه داروها است و بدنت را از آنچه بدان عادت صحیح داده ای محروم مکن )) طـبیب مسیحی وقتی این سخن را شنید گفت : قرآن شما و پیامبرتان ، برای جالینوس (طبیب معروف ) سخن طبیبانه ای باقی نگذارده اند.

امـام رضـا(ع ) فـرمود: ((لو ان الناس قصدوا فی الطعام لاعتدلت ابدانهم ؛ اگر مردم در خوردن غذا میانه رو باشند، بدن های آنان اعتدال پیدا می کند.))

چگونه غذا بخوریم ؟

در روایـات مـعصومین علیهم السلام و فقه اسلامی ، تحت عنوان ((آداب خوردن و آشامیدن )) به چگونه خوردن غذا پرداخته که به آنها اشاره می کنیم :

1. شـسـتـن دسـت ها قبل از غذا و خشک نکردن با حوله . پیامبر(ص ) فرمود: ((شستن دست ها، پـیـش از غـذا شـفـای تـن و 2. در آوردن کـفـش هـااز پـا هـنـگـام غـذا خـوردن ، رسـول خـدا(ص ) فرمود: ((چون غذا نهاده شد، کفش هایتان را درآورید، چرا که هم رفتاری است زیبا و هم موجب آسایش ‍ بیشتر پاهایتان می شود.))

3. نـام خـدا بـردن و بـسم الله گفتن ، امام علی (ع ) فرمود: ((برای کسی که برای غذای خود نام خدا را ببرد، ضمانت می کنم که از آن غذا به هیچ درد و رنجی گرفتار نشود.))

4. بعد از گذاشتن نان در سفره منتظر چیز دیگری نماند.

5 . شروع غذا با دعا و شکر الهی

6 . آغاز کردن غذا با نمک

7. با دست راست خوردن ، با سه انگشت یا بیشتر وبا دو انگشت نخورد.

8 . پاره نکردن نان با کارد و نگذاشتن نان زیر ظروف غذا

9. آغاز کردن از سبک ترین غذاها، مانند، سوپ ، سالاد و... .

10. زیاد نشستن سر سفره و طول دادن غذا خوردن

11. خوردن غذای گرم قبل از سرد شدن

12. پرهیز از خوردن غذای داغ

13. پرهیز از فوت کردن در غذاها و نوشیدنی ها

14. کراهت پاک کردن کامل گوشت استخوان

15. پرهیز از خوردن غذا در حال جنابت

16. برداشتن لقمه کوچک و جویدن کامل آن

17. دست کشیدن از غذا قبل از سیر شدن کامل .

18. پرهیز ازخوردن در حال سیری

19. پایان بردن غذا با نمک

20. خوردن از قسمت جلوی خود

21. نگاه نکردن به صورت دیگران در موقع غذا خوردن

23. دعا کردن پس از غذا

24. به پشت دراز کشیدن پس از غذا و پای راست را روی پای چپ گذاشتن .

25. نخوابیدن بلافاصله پس ازخوردن غذا

26. خلال یا مسواک زدن پس از غذا

27. غسل نکردن با آب سرد پس از خوردن ماهی

28. خـوردن چـنـد خـرمـا یـا مـقـداری عـسـل (یـا چـیـز گـرم ) پـس از خـوردن مـاهـی قبل از خواب

29. شستن گوشت قبل از پختن

30. نخوابیدن بلافاصله پس ازخوردن ماهی تازه

31. شستن میوه با آب

32. خوردن میوه در فصل خود

33. خوردن میوه با پوست (برخی میوه ها)

34. دور نیاختن میوه پیش از خوردن کامل آن .

آداب آشامیدن

1. گفتن بسم الله پیش از آشامیدن والحمدالله بعد از آن

2. آشامیدن به سه نفس و مکیدن آن و سر نکشیدن یکجا

3. ایستاده آب آشامیدن در روز ونشسته آشامیدن در شب

4. آشامیدن آب به صورت ولرم

5 . ندمیدن در آب

6 . نیاشامیدن آب با دست چپ

7. نیاشامیدن آب در بین غذا

8 . نیاشامیدن آب در پی چربی و غذای چرب

9. نیاشامیدن آب از کنار دسته ظرف یا لبه شکسته آن

10. یـاد کـردن حـضـرت ابـاعبدالله و اهل بیت او و لعن قاتلان او 11. نیاشامیدن آب سرد پس از خوردن چیز گرم و شیرینی .

12. نیاشامیدن آب فراوان

13. نیاشامیدن آب سرد در حمام

14. بستن دهانه ظرف آب

خـلاصـه آنـکـه غذا و تغذیه نقش موثری در سلامتی و شادابی جسم و جان دارد و مستقیم و غـیـر مستقیم بر اخلاق و رفتار آدمی تاءثیرگذار است به شرط آن که بدانیم چه غذایی بخوریم ؟ چه مقدار بخوریم؟ در چه زمانی بخوریم ؟ و چگونه بخوریم ؟



بازگشت به صفحه نخست