یکی از مهم‌ترین بحث‌ها در ارتباط با طب سنتی که می‌توان به نوعی آن را در طب چینی و ملل مختلف نیز یافت، سیستم گرمی و سردی غذاهاست.
به گزارش لقمه، در این مبحث برای هر ماده غذایی طبعی در نظر گرفته شده است. در واقع مفهوم گرمی و سردی غذا آن است که آن غذا، گرم‌تر یا سردتر از بدن انسان است و بسته به مزاج مصرف‌کننده، تأثیراتی را در بدن فرد ایجاد می‌کند. از آنجایی که حفظ تعادل مزاج ضامن سلامتی است، دریافت غذاهای سرد و گرم باید متناسب با مزاج افراد صورت گیرد، به عنوان مثال مزاج سرد با دریافت غذاهای گرم به تعادل خود نزدیک می‌شود. قبل از وارد شدن به این بحث لازم است مختصری راجع به مزاج‌های چندگانه افراد صحبت کنیم:
مزاج‌های چندگانه افراد
طبق نظر رازی اگر مقداری خون را در ظرفی شیشه‌ای بریزیم و آن را به حال خود بگذاریم، بعد از مدتی چهار لایه در آن قابل تشخیص است:
الف - لایه اول (پایین ظرف) تیره‌ترین بخش است و از گلبول‌های قرمز رسوب یافته تشکیل شده است.
ب - لایه دوم حالتی شبیه به سفیده تخم مرغ دارد و از تجمع گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها حاصل شده است.
ج - لایه سوم رنگ قرمز دارد و محل تجمع هموگلوبین است.
د - لایه آخر (بالای ظرف) به رنگ زرد بوده و حالت کف دارد.
حکمای قدیم لایه اول (سنگین‌ترین) را سودا، لایه دوم را بلغم و سومی را خون و لایه آخر را صفرا نامیده‌اند.
نظر مشترک همه دانشمندان طب قدیم بر این بوده است که هر یک از این لایه‌ها با یکی از چهار عنصر اصلی موجود در طبیعت هم‌خوانی داشته و خاصیت آن را دارا می‌باشد. چنانچه می‌توان آن‌ها را به صورت زیر دسته‌بندی کرد:
آتش ~ صفرا. خصوصیات: گرم و خشک
هوا ~ خون. خصوصیات: گرم و تر
آب ~ بلغم. خصوصیات: سرد و تر
خاک ~ سودا. خصوصیات: سرد و خشک
اهمیت گرمی و سردی غذاها
در واقع اخلاط چهارگانه شامل سودا، بلغم، خون و صفرا هستند و خصوصیات آن‌ها مزاج افراد را می‌سازد. چهار مزاج مرکب داریم که دو صفت گرمی و سردی در آن‌ها غالب و دو صفت دیگر یعنی خشکی و تری مغلوب است، اما در کل 9 نوع مزاج داریم ( 4 مزاج ساده شامل گرمی، سردی، خشکی، تری، و 4 مزاج مرکب که ذکر شد). اگر اخلاط چهارگانه به تعادل در بدن وجود داشته باشد و هیچ‌کدام بر دیگری غلبه نکند مزاج نهم یعنی مزاج معتدل حاصل خواهد شد. اهمیت گرمی و سردی غذا در اینجا مشخص می‌شود که می‌توان با هماهنگ نمودن گرمی و سردی غذا به طور معکوس با مزاج افراد، تعادل را برای رسیدن به مزاج معتدل برقرار نمود.
اکثریت افراد از طبع سرد برخوردار هستند. اغلب آن‌ها سفیدپوست هستند و در
هوای سرد به راحتی گرم نمی‌شوند و سرما تا مدت زیادی در بدن آن‌ها باقی می‌ماند. میل زیادی به خواب داشته و عموماً سُست هستند
سعدی در بیتی این مطلب را به صورتی زیبا بیان نموده است:
چهار طبع مخالف سرکش چند روزی بودند با هم خوش
چون یکی از این چهار شد غالب جان شیرین برآید از قالب
دو خلط اصلی یعنی بلغم و سودا خاصیت اسیدی داشته و افرادی که این دو خلط در آن‌ها غالب باشد طبع سرد دارند، ولی دوتای دیگر یعنی خون و صفرا حالت قلیایی داشته و در اثر وجود آن‌ها طبع گرم حاصل می‌شود.
طبع سرد
اکثریت افراد از طبع سرد برخوردار هستند. اغلب آن‌ها سفیدپوست هستند و در هوای سرد به راحتی گرم نمی‌شوند و سرما تا مدت زیادی در بدن آن‌ها باقی می‌ماند. میل زیادی به خواب داشته و عموماً سُست هستند. افراد خونسردی بوده و معمولاً عصبی نمی‌شوند. درون‌گرا هستند و احساسات خود را کمتر بروز می‌دهند. موی سر آن‌ها تمایل به ریزش داشته و زود سفید می‌شود. چون سیستم سردی در آن‌ها فعال است، اسیدیته خون آن‌ها بیشتر می‌باشد، در نتیجه ابتلا به بیماری‌های اتوایمیون نظیر MS و پارکینسون در آن‌ها شایع‌تر است. سستی، ناتوانی، کمبود انرژی و ضعف در این افراد شایع است. نبض آن‌ها آرام بوده و رگ‌ها باریک است.
طبع گرم
افرادی که دارای طبع گرم هستند، خوش‌برخورد و خوش‌روتر هستند، اما زود عصبی می‌شوند. همیشه احساس گرما می‌کنند و زود داغ می‌شوند. در صورت زیاده‌روی در مصرف شیرینی‌جات دچار جوش و خارش بدن می‌شوند و تمایل به مصرف آب در آن‌ها بیشتر است. تعداد این افراد از دسته اول کمتر است. بدن آن‌ها در هوای سرد به راحتی گرم می‌شود، اما خنک شدن آن‌ها در هوای گرم به راحتی قابل انجام نیست. این افراد پرانرژی، برونگرا و فعال هستند و احساسات خود را سریع بروز می‌دهند. امروز از لحاظ علمی ثابت شده است غذاهای گرم بر سیستم اعصاب سمپاتیک تأثیر گذاشته و غذاهای سرد سیستم پاراسمپاتیک را فعال می‌کنند. همان‌طور که می‌دانید سیستم سمپاتیک همراه با افزایش ضربان قلب و پرخون شدن اندام‌ها بوده و خاصیت تحریک‌کننده و فعال‌کننده بر اغلب اندام‌ها دارد.
غذاهای گرم
نان گندم، عسل، گوشت گوسفند، گوشت بوقلمون، گوشت مرغ خانگی، گوشت مرغابی و اردک، گوشت شتر، گوشت کبوتر، خورش قورمه سبزی، آبگوشت به، انجیر، انگور، بادام، تخم خربزه، انواع توت، خربزه، چای سیاه، خردل، خرما، خرمالو، ریحان، اغلب ادویه‌جات، نخود، عدس، لوبیا و تخم مرغ.
غذاهای سرد
نان جو، ماش، باقلا، گوشت مرغ، ماهی، انواع لبنیات (شیر، پنیر، دوغ و ماست)، گوشت گاو، برنج، کدو، اسفناج، ریواس، قارچ، اغلب میوه‌ها، خرفه، تخم کدو، ذرت، کشک، مرغ ماشینی، تمبر هندی و زرشک.
غذاهای معتدل
غذاهایی نیز ما بین این دو طبع (که معتدل است) قرار می‌گیرند. به عنوان مثال در بعضی متون، شیر، ماست گوسفند و نان گندم را جزو غذاهای معتدل آورده‌اند.
علامت‌های دیگر طبیعت‌های مختلف
الف) دمای پوست: گرمی و سردی پوست، نشانه گرمی و سردی مزاج است. رطوبت و زبری پوست نشان‌دهنده خشکی و تری است.
ب) رشد مو: رشد سریع و رنگ سیاه نشانه گرمی، و کم‌پشتی و رنگ سفید و روشن آن نشانه سردی است. مجعد بودن نشانه خشکی و صاف بودن نشانه رطوبت است.
ج) رنگ بدن: اغلب افراد سرد مزاج، سفیدپوست هستند و گرمی و سرخی پوست نشانه گرمی است.
د) خواب: پرخوابی علامت سردی و تری، کم‌خوابی نشانه گرمی یا خشکی مزاج است.
ه) انجام کارها: افراد گرم، کارها را به سرعت انجام می‌دهند، اما افراد سردمزاج به کندی کار می‌کنند.
گرمی و سردی از نظر ائمه و متخصصان
طبق نظر دکتر رضایی زاده (متخصص طب سنتی)، غذاهای مناسب برای افراد گرم‌مزاج، استفاده از مقادیر مساوی میوه‌جات یا سبزیجات و گوشت است. غذاهای دریایی نیز برای آن‌ها مفید است. همچنین این افراد باید از غذاهای با فیبر بالا استفاده کنند تا اجابت مزاج طبیعی داشته باشند. افراد سردمزاج باید تا حد امکان روزانه 2 وعده غذا میل کنند، زیرا توانایی دستگاه گوارش آن‌ها کم است و لازم است حدود 10 ساعت بین دو وعده غذایی‌شان فاصله بیفتد. اگر در بین وعده‌های غذایی احساس گرسنگی کردند مقدار کمی میوه مثل سیب، گلابی و یا سالاد همراه روغن زیتون و پودر آویشن میل کنند. در زمستان و شب‌ها باید از مصرف غذاهای سردی‌بخش خودداری کنند.
افرادی که دارای طبع گرم هستند، خوش‌برخورد و خوش‌روتر هستند، اما زود عصبی می‌شوند. همیشه احساس گرما می‌کنند و زود داغ می‌شوند. در صورت زیاده‌روی در مصرف شیرینی‌جات دچار جوش و خارش بدن می‌شوند و تمایل به مصرف آب در آن‌ها بیشتر است.
البته وی معتقد است برای توصیه یا پرهیز دادن از خوراکی‌ها عوامل زیادی نظیر مزاج شخصی، محل زندگی، سن، جنس، شغل و ... همگی باید در نظر گرفته شوند و خصوصاً زمانی که مشکلی برای فرد پیش نیامده، افراط در مصرف یا سخت‌گیری غیرمنطقی در پرهیز از خوراکی‌ها اشتباه است.
امام صادق (ع) در کتاب توحید مفضل، هنگام رسیدن میوه‌ها را با زمان احتیاج بدن هماهنگ دانسته و خوردن میوه‌های غیر فصلی را مضر می‌داند، چون فصول سال نیز طبع سرد و گرم دارند (بهار و تابستان: گرم، پاییز و زمستان: سرد). این مطلب و هزاران حدیث دیگر از امامان در کتاب‌هایی نظیر طب‌الرضا و طب‌الصادق به رابطه بین بدن انسان و خوراکی‌ها دلالت دارد که متأسفانه تشخیص طبع و مزاج افراد، امروزه در نظر گرفته نمی‌شود و برای افراد مختلف یک داروی خاص تجویز می‌گردد که نتیجه آن در برخی مثبت و در برخی بی‌فایده است. برای اینکه ابتدا باید راز درون هر فرد (طبع) را شناسایی و سپس نسخه تجویز نماییم.
طب سنتی در باور ما نیز نقش بسته است، به طوری که غذاهایی مانند آش رشته، حلیم، شله‌زرد و کشک بادمجان با افزودنی‌هایی نظیر دارچین و نعنا میل می‌شوند، یا اینکه می‌گویند کله‌پاچه از کافور هم سردتر است و با دارچین سرو می‌گردد و یا هنگام مصرف هندوانه، گوجه سبز، باقلا و یا ماست که با سوءهاضمه همراه شوند مصرف چای زنجفیل یا عرق نعنا و نبات توصیه می‌گردد.
حدیثی از امام صادق(ع)
در خاتمه به حدیثی از امام صادق (ع) اشاره می‌کنیم که می‌فرمایند: «ما سردی (اسید) را به گرمی (باز) و گرمی را به سردی و تری را با خشکی و خشکی را با تری درمان می‌کنیم و کار را یکسره به خدا واگذار می‌کنیم».