به گزارش لقمه، آئین شب یلدا جشنی است که از هفت هزارسال پیش تاکنون در میان ایرانیان برگزار شده و گفته می شود ۷ هزار سال پیش نیاکان ما به دانش گاه شماری دست پیدا کردند و دریافتند که نخستین شب زمستان بلندترین شب سال است و یکی دیگر از دلایل برگزاری این جشن، شب زاد روز ایزد مهر یا میتراست.
مهر به معنای خورشید است و تاریخ پرستش آن در میان ایرانی ها و آریایی ها به پیش از دین زرتشت باز می گردد که پس از ظهور زرتشت، این پیامبر او را اهورامزدا تعریف کرد و یکی از ایزدان اهورایی مهر بود که هم اکنون بخشی از اوستا به نامش نامگذاری شده است.
ایرانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب یلدا آخرین شب پائیز و درازترین و تاریک ترین شب در طول سال را گرامی می دارند و تا سپیده دم بیدار می مانند و در کنار یکدیگر سرگرم می شوند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی هوا روحیهٔ آنان را تضعیف نکند و با به روشنایی گراییدن آسمان به خواب می روند تا لختی بیاسایند.
در آیین کهن، بنابر یک سنت دیرینه آیین مهر، شاهان ایرانی در روز اول دی ماه تاج و تخت شاهی را بر زمین می‌گذاشتند و با جامه‌ای سپید به صحرا می رفتند و بر فرشی سپید می نشستند.
دربان‌ها و نگهبانان کاخ شاهی و همهٔ برده‌ها و خدمت کاران در سطح شهر آزاد شده و به سان دیگران زندگی می کردند و رئیس و مرئوس، پادشاه و مردم عادی همگی یکسان بودند.
هر چند درستی این موضوع تائید نشده و شاید افسانه‌ای بیش نباشد اما ایرانیان در این شب، باقی مانده میوه‌هایی را که انبار کرده بودند به همراه خشکبار و تنقلات می‌خوردند و دور هم، گرد هیزم افروخته می نشستند تا سپیده دم بشارت روشنایی دهد زیرا به زعم آنان در این شب تاریکی و سیاهی در اوج است.
جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‌شود.
فال حافظ/ مثل گویی/ خوردن میوه و تنقلات
مثل گویی که نوعی شعرخوانی و داستان‌خوانی است در قدیم اجرا می شده است به این صورت که خانواده‌ها در این شب، گرد هم جمع می شدند و پیرترها برای همه قصه تعریف می‌کردند.
آیین شب یلدا یا شب چله، با خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون همراه است که همه آنها جنبهٔ نمادین دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.
این میوه‌ها که اغلب دانه‌های زیادی دارند، نوعی جادوی سرایتی محسوب می‌شوند که انسان‌ها با توسل به برکت خیزی و پردانه بودن آنها، خودشان را نیز مانند آنها برکت آور می‌کنند و نیروی باروی را در خویش افزایش می‌دهند، همچنین انار و هندوانه با رنگ سرخشان نمایندگانی از خورشید در شب به شمار می روند.
در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است و حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پُری آن، آینده گویی می کنند.
یلدا و مراسمی که در نخستین شب بلند زمستان و بلندترین شب سال برپا می کنند سابقه‌ای بسیار دراز داشته و به ایزد مهر مربوط می شود.
این جشن که یکی از کهن ترین جشن های ایران باستان است و در اصطلاح به آن شب چله هم می گویند، از اولین روز دی ماه جشن خرم روز تا دهم بهمن که جشن سده است به طول می انجامد و آن را چله بزرگ می نامند به آن دلیل که شدت سرما بیشتر است، آنگاه چله کوچک فرا می رسد که از دهم بهمن تا بیستم اسفند به طول می انجامد و سرما کم کم کاسته می شود.
چله اول که اولین روز زمستان و یا نخستین شب آن است تولد مهر و خورشید شکست ناپذیر است، زیرا مردم دوره های گذشته که پایه زندگی شان برکشاورزی و چوپانی قرار داشت و در طول سال با سپری شدن فصل ها و تضادهای طبیعت خو داشتند و براثر تجربه و گذشت زمان با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت حرکت و قرار ستارگان آشنایی یافته و کارها و فعالیتشان را براساس آن تنظیم می کردند به تدریج دریافتند که کوتاه ترین روزها آخرین روز پاییز یعنی سی ام آذر و بلندترین شب ها، شب اول زمستان است اما بلافاصله بعد از این با آغاز دی ماه روزها بلندتر و شب ها کوتاه تر می‌شود.
" شب چره" در آئین یلدا در قزوین
مردم استان قزوین نیز همچون دیگر هموطنان ایرانی، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگترها می‌گذرانند.
به عقیده بزرگترها آوردن میوه‌های مختلف خشک و تر و میوه‌های سرخ فام که به "شب چره" معروف است، همراه با خوراکی های دیگر خیر و برکت به همراه داشته و زمستان پر برکتی را نوید می‌دهد.
در بعضی مواقع که مادر بزرگ‌ها در آوردن تنقلات تاخیر می‌کنند کوچکترها شعر"هر که نیارد شب چره- انبارش موش بچره" سر می‌دهند، که مادربزرگ در آوردن "شب چره" تعجیل می‌کند.
در این شب اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی دودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشگل گشا و انجیر خشک، شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره می‌زنند.
به عقیده مادر بزرگ‌های قزوینی اگر دراین شب ننه سرما گریه کند باران می‌بارد، اگر پنبه‌های لحاف بیرون بریزد برف می‌آید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود تگرگ می‌آید.
یکی دیگر از آداب و رسوم "شب یلدا" فرستادن "خونچه چله" از سوی داماد به عنوان هدیه زمستانی برای عروس است.
در این خونچه برای عروس پارچه، جواهر، کله قند و هفت نوع میوه مثل گلابی هندوانه، خربزه، به و سیب، با تزئینات خاصی فرستاده می شود.
مجتبی عباسی کارشناس ارشد مردم شناسی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به پیشینه شب یلدا می گوید: برگزاری شب یلدا یک سنت باستانی است که از مراسم آریایی محسوب می شود و پیروان میتراییسم آن را از هزاران سال پیش در ایران برگزار می کرده اند، یلدا روز تولد میترا یا مهر است و این جشن به اندازه زمانی که مردم فصول را تعیین کردند کهن است.
به گفته عباسی محققان معتقدند که مسیحیت غربی چارچوب اصلی خود را که به این دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله میترایسم مدیون است و برای نمونه تقویم کلیساها، بسیاری از بقایای مراسم و جشنهای پیش از مسیحیت بخصوص کریسمس را در خود نگاه داشته است و کریسمس به عنوان آمیزه‌ای از جشنهای ساتورنالیا و زایش میترا در روم باستان در زمان قرن چهارم میلادی با رسمی شدن آیین مسیحیت و به فرمان کنستانتین به عنوان زاد روز رسمی مسیح در نظر گرفته شد.
این کارشناس مردم شناسی افزود: شب یلدا یا شب چله آخرین روز آذرماه، شب اول زمستان و درازترین شب سال است و ایرانیان باستان با باور اینکه فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلند تر شده و تابش نور ایزدی افزونی می یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می کردند.
شیربرنج در شب یلدای قزوینی ها
کارشناس ارشد مردم شناسی یادآورشد: برخی از مراسم شب یلدا به آئین چهارشنبه سوری ما ایرانیان شباهت زیادی دارد و حتی برخی تنقلات این آئین ها مشترک است.
وی تصریح کرد: در این زمینه می توان به خوردن آجیل شور و شیرین، کشمش، سنجد، نخود سرخ کرده و گندم برشته و مراسم شال اندازی اشاره کرد که در این میان خوردن شیربرنج در برخی از روستاها به ویژه مناطق ترک زبان همچنان مرسوم است.
عباسی بیان کرد: در گذشته های دور مراسم شال اندازی به عنوان خواستگاری اجرا می شده که همچنان این مراسم در برخی از روستاها برگزار می شود.
شب یلدا در الموت
در شب یلدا بیشتر مردم منطقه الموت نزد بزرگ روستا می روند و داستان می شنوند و آرزوی سالی پر برکت می کنند و انواع و اقسام خوراکی‌ها، میوه، آجیل و شیرینی‌های محلی و پخت نان مخصوص با شیر و گردوی ساییده و ماست و هندوانه جزء اصلی سفره الموتی هاست و آنها معتقدند با خوردن این اقلام تا آخر زمستان از گزند سرما در امان هستند اما بطور کلی شب یلدا در بیشتر روستاهای الموت شبیه به هم است.
حضور بر سر مزار از دست رفتگان قبل از غروب آفتاب یکی از مهمترین رسومی است که با روشن کردن شمع و یا فانوس گذاری و روشن گذاشتن چند نقطه به وسیله آتش این رسم در بیشتر روستاهای الموت باقی مانده است.
از غذای آماده شده آن شب برای بستگان، همسایگان و خانواده‌هایی که تازه وصلت انجام پذیرفته و فامیل و وابسته شده‌اند برده می شود و اگر در آن شب گذرتان بر هر خانه ای افتاد با انواع غذاها روبه رو می شوید.
لحظاتی بعد از شام گروهی با نقابی که به چهره دارند در کوچه و پس کوچه به راه افتاده و با آواز و ترانه های مخصوص صاحب خانه را از آمدنشان مطلع می کنند و صاحب خانه با چیزهای موجود در خانه به آنها هدیه می‌دهد.
قدیم که خانه‌ها نزدیک و در کنار هم بود سقف یا پشت بام هر خانه حیاط خانه دیگری بود مردم برای تهویه هوا یا عبور نور سوراخی را در سقف ایجاد می کردند به نام دریجه یا "لوجن" بعد از شام جوانان با کیسه‌های مخصوص که بیشتر بافته شده از پشم گوسفند یا بز بود با تکه طنابی از این سوراخ به پایین انداخته و صاحب خانه با مشاهده کیسه هدیه‌هایی را که بیشتر شامل گردو، فندق، آلبالو خشکه، نخودچی، کشمش، انار، ذرت، مرکبات، تخمه، آجیل بود، هر خانه بر اساس توان شخصی در داخل کیسه‌ها گذاشته و صاحب کیسه آن را از همان دریچه بالا می کشید و بعد از جمع آوری خوراکی‌ها و هدایا در یک جا جمع شده و مخلوط می کردند و برای هر خانه ای جداگانه هدیه ای از همان خوراکی‌ها در نظر گرفته مقابل تک تک خانه‌ها رفته و بدون اینکه کسی آنها را بشناسد با ضربه ای به در متواری می شدند.
اما جوانی که تازه با خانواده‌ای وصلت کرده در آن شب با پوشانیدن چهره از همان دریچه کیسه‌ای را به داخل خانه می انداخت صاحب خانه با مشاهده کیسه مخصوص می همید که شخصی که بالای بام است کیست و داخل کیسه را با وسایلی مانند جوراب، دستمال، کلاه، شال گردن و شیرینی به بالا می فرستاد و فردای آن روز داماد آینده با هدیه برای نوعروس و خانواده به دیدار آنها می رفت.
بیشتر مردم نزد بزرگ روستا رفته و از هر دری سخن می گفتند، داستان‌هایی از قهرمانی‌های افراد در گذشته، زمستان‌های سخت، حمله حیوانات وحشی، سیل‌ها، بهمن‌ها و حوادث طبیعی و غیرطبیعی سخن‌ها می گفتند و در ضمن این صحبت‌ها، از مشکلاتی که در چند ماه گذشته از نظر کشاورزی، دامداری، خانوادگی و سایر موارد داشتند گفتگو کرده و در پی راه حل‌های بهتر بودند و در نهایت با آرزوی زمستانی پربرف و برکت و خانه‌هایی گرم و روشن و دل‌هایی مهربان به سوی خانه‌های خود روانه می شدند.
یلدا/ خوردن کدو حلوا، میوه جنگلی و آئین"دست کار" در طارم سفلی
زهره فلاح از بانوان اهل منطقه طارم در خصوص آداب شب یلدا به خبرنگار مهر اظهارداشت: آداب و رسوم در نقاط مختلف ایران متفاوت است همانطور که در منطقه ما هم هر رسمی آئین خاص خود را دارد، از جمله چون در این شب خوردن هندوانه متداول است در روستای"عمند" که دسترسی به شهر در قدیم برای مردم دشوار بود به جای هندوانه پختن"کدو حلوا" مرسوم بوده و به جای خوردن آجیل که شامل پسته و بادام بود از محصولات سنتی خود آبادی مثل فندق و گندم بوداده که زنان روستا از چندهفته قبل شروع به تهیه آن می کردند استفاده می شد.
این بانو تصریح کرد: پختن شیرینی نیز در این شب مرسوم بوده و از میوه های جنگلی مثل ازگیل کوهی که در آب می انداختند و از اول پائیز برای شب چله نگهداری می کردند نیز استفاده می شد.
فلاح بیان کرد: در این شب هر خانواده ای به نزد بزرگ فامیل خود یا بیشتر به خانه بزرگ آبادی می رفتند و با چای و تنقلات پذیرایی می شدند البته شیرینی مخصوص این شب بیشتر"کماج" بود که هنوز هم تهیه می شود.
به گفته وی از دیگر رسمهای این شب این بود که اگر در آبادی تازه عروسی بود که دوران نامزدی اش را می گذراند خانواده داماد برای او و خانواده اش"شب چله ای" می بردند که شامل هدیه ای برای عروس و میوه و شیرینی و مهمترین چیز که در این شب برای عروس می بردند"دست کار" بود تا در فصل زمستان که بیشتر کار کشاورزی تعطیل بود عروس بیکار نباشد.
وی افزود: "دست کار" مقدار زیادی پشم گوسفند بود که عروس خانم بایستی آن را بریسد و تبدیل به نخ کند و با بافتن جوراب های پشمی و دستکش که جزء جهیزیه عروس نیز هست آنها را آماده کند.
فلاح همچنین گفت: اگر چنین شبی را در شب چله برگزار می کردند همه اهالی در خانه عروس جمع می شدند و به گپ و گفتگو و شعرخوانی و قصه خوانی مشغول می شدند.
گزارش: زینب کلهر
نقل از :مهر